Przybyszewska / Pająkówna. Głuchy krzyk

Przełomowa biografia pisarki Stanisławy Przybyszewskiej, autorki zekranizowanego przez Andrzeja Wajdę dramatu „Sprawa Dantona”, i jej matki – malarki Anieli Pająkówny. W czerwcu 1899 roku Aniela Pająkówna, obiecująca młoda malarka, poznaje Stanisława Przybyszewskiego. Słynny pisarz wywiera na niej ogromne wrażenie, a owocem ich romansu jest córka – Stachna.

Choć pozornie nieistotne, okoliczności narodzin Stachny determinują losy i matki, i córki. Dla Anieli rozpoczynają się lata towarzyskiego ostracyzmu, zmagań o zalegalizowanie istnienia Stachny i nadanie jej nazwiska ojca, walki o codzienne przetrwanie. Jej córka, dziewczyna o szerokim, oryginalnym umyśle, imponująca dyscypliną i erudycją, nigdy nie uwolni się od skomplikowanej relacji z ojcem. Anna Kaszuba-Dębska konfrontuje sylwetki obu artystek – ich wychowanie i dojrzewanie do twórczości, życiowe wybory, środowiska, drogi artystyczne i wzajemne oddziaływanie na siebie.

Postać Przybyszewskiego położyła się cieniem nie tylko na losach obu kobiet, ale także na pamięci o nich. Autorka pozbywa się tej patyny i ukazuje Anielę i Stachnę tak, jak na to zasługują: jako pełnokrwiste, intrygujące artystki, o których życiu zdecydowały bezwzględne realia epoki. Daje głos tym, które go nie miały.

„Stachna Przybyszewska fascynowała mnie od lat. Imponowały mi jej dyscyplina pracy, «żelazny umysł», artystyczny triumf nad trudami życia i narkotykowym nałogiem. Niecierpliwie czekałam na tak wnikliwą i wyczerpującą biografię. Opowieść Anny Kaszuby-Dębskiej niesie również dogłębne poznanie matki Stachny, utalentowanej malarki Anieli Pająkówny, której przyszło poświęcić dobrze zapowiadającą się karierę i pozycję towarzyską dla samotnego macierzyństwa. Znakomita książka herstoryczna!”

Małgorzata Czyńska

Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2023 

To nie będzie łatwa lektura, ale autorka też tego nie obiecuje. Anna Kaszuba-Dębska, którą znamy jako artystkę plastyczkę, reżyserkę filmów animowanych, ale i autorkę książek biograficznych Kobiety i Schulz oraz Bruno. Epoka genialna, zaprasza nas do lektury opasłego tomu Przybyszewska / Pająkówna. Głuchy krzyk. Opowieść poświęcona Stanisławie Przybyszewskiej – dramatopisarce i powieściopisarce ukazuje pełną tragizmu postać kobiety niezwykle ambitnej. W końcu była dzieckiem Stanisława Przybyszewskiego, „smutnego szatana” choć – jak pisze autorka, „tak naprawdę była córką anioła – Anieli Pająkówny”. Ta zapomniana dziś malarka, prezentująca obrazy we Lwowie, Krakowie, Wiedniu i Paryżu, pochodziła z ludu. Awans społeczny zapewnił jej mecenat Pawlikowskich z Medyki. Dobrą passę przerwał lwowski romans z Przybyszewskim i narodziny w 1901 roku w Myślenicach Dzidzi – tak nazywano początkowo małą Stasię. Aniela długo uchodziła za niańkę Dzidzi. Zmarła w Paryżu w 1912 roku. Jej córką zaopiekowali się Moraczewscy i Barlińscy. W 1916 roku wróciła ona do Krakowa, skąd po uzyskaniu matury w 1920 roku wyjechała do Poznania, gdzie mieszkał jej ojciec. Potem była Warszawa, wielka miłość, ślub z Janem Panieńskim, wyjazd do Gdańska. Niespodziewana śmierć męża w Paryżu w 1925 roku wszystko zmieniła. Żyjąc samotnie, poświęciła się twórczości literackiej. Jej najbardziej znany dramat „Sprawa Dantona” doczekał się ekranizacji. Wycieńczona, cierpiąca na reumatyzm łagodzony morfiną zmarła w Gdańsku w 1935 roku. Miała zaledwie 33 lata.

Janusz M. Paluch